Nói chuyện nghiêm túc về vaccine

21/07/2021

Lê Nguyễn Duy Hậu

20-7-2021

Mình tiêm mũi đầu tiên vaccine Pfizer ở thành phố Philadelphia (nơi mình theo học) vào tháng 3 năm 2021. Mũi 2 mình tiêm sau đó 3 tuần. Thời điểm đó, nước Mỹ vẫn ghi nhận hơn 50.000 ca mới một tuần, thành phố Philadelphia thì hơn 3.000 ca mỗi ngày. Thời điểm đó, chưa đến 30% người dân ở Mỹ được tiêm mũi đầu tiên. Khi nhận mũi tiêm đó, mình vừa có cảm giác thở phào, vừa băn khoăn rất nhiều vì cảm giác đã tiêm trước rất nhiều người cần mũi tiêm đó.

Lý do mình được tiêm vào thời điểm đó thực sự có thể gói gọn trong từ “may mắn”. Thành phố Philadelphia triển khai tiêm chủng theo độ tuổi và theo ngành nghề thiết yếu từ tháng 1 và cứ mỗi lần mình đi ngang Convention Center của thành phố (nơi tiêm chủng) đều tự nhủ chắc đến hè mới đến lượt mình. Tuy nhiên, vào tuần cuối của tháng 3, thành phố tiến hành khảo sát lại và phát hiện ra có khoảng hơn 20 zip codes (khu vực) bị underserved, tức là tỷ lệ người dân tiêm phòng ở đây là thấp hơn đáng kể so với mặt bằng chung, và do đó không đảm bảo được mục tiêu của tiêm chủng là sớm đạt được miễn dịch cộng đồng. Vừa trùng hợp, zip code nơi mình ở đứng đầu danh sách đó. Thành phố lúc đó cũng ưu tiên cho các trường hợp sống trong nơi có đông người (được định nghĩa là có trên 7 người sống cùng nhau). Nơi mình trọ vào thời điểm đó có 8 người.

Tuy thoả mãn tất cả các điều kiện và cũng đã quyết định đi tiêm (để cứu bản thân), mình cũng không tránh khỏi những băn khoăn về đạo đức. Mình tìm trên reddit thì thấy quả thực cũng có nhiều thảo luận như vậy. Có người còn hỏi rằng nếu bản thân có được cơ hội tiêm thì họ có nên cảm thấy đau khổ không? Thảo luận rất sôi nổi, nhưng nhìn chung tất cả đều đồng lòng rằng nếu như bạn có cơ hội tiêm một cách hợp pháp, xin đừng bỏ lỡ và đừng cảm thấy tội lỗi. Trừ khi bạn vi phạm pháp luật, bạn lợi dụng quyền hạn của gia đình, bạn bè, bản thân… để hưởng lợi phi pháp, lúc đó mới thực sự đáng lên án. Trong tình huống này, hãy lấy pháp luật làm thước đo đạo đức.

Vế đầu mình đồng ý, nếu bạn làm sai quy định để được hưởng lợi, thì bạn vô đạo đức. Nhưng còn vế sau? Tất nhiên, là một luật sư, mình không thể hài lòng với câu trả lời rằng luật pháp là thước đo của đạo đức.

Ngày đi tiêm, tụi mình thức dậy khá sớm và đến nơi tiêm chủng khi trời chưa sáng (tháng 3 ở Mỹ). Lúc này mọi người đã xếp hàng khá đông và mình có thấy nhiều người cũng như mình, trẻ – khoẻ – sống ở nơi underserved, cũng xếp hàng tiêm chủng. Đúng 8h, mọi thứ bắt đầu vận hành như một chiếc máy được tra dầu hoàn hảo. Sau 20′, mình có mặt tại cổng, nơi nhân viên kiểm tra xem mình có đúng là sống ở zip code đó không (thông qua hợp đồng thuê, hoặc thông qua bill điện thoại, điện lực…). 15′ sau, mình được một em trai hạ sĩ tiêm cho và chúc mừng. Tất nhiên, mình không có quyền lựa chọn pfizer hay moderna.

Thế nhưng, điều làm mình quan tâm nhất đó là bên trong khu vực tiêm chủng có dán một tấm bảng thông báo bằng 2 thứ tiếng (Anh – Tây Ban Nha), đại ý là nếu bạn là một người nhập cư bất hợp pháp và đang ở đây để tiêm, thì ICE (cơ quan di trú Hoa Kỳ – nơi chịu trách nhiệm trục xuất người di cư bất hợp pháp) cam kết không tiến hành truy bắt bạn trong bán kính 5 dặm từ điểm tiêm chủng. Điều này có nghĩa là ngay cả khi bạn đang phạm tội trên nước Mỹ, bạn vẫn được quyền đến tiêm và chính phủ cam kết không dụ bạn đến chỉ để bắt bạn.

Lúc đó mình mới hiểu rằng vaccine không phải là một đặc quyền, mà là một quyền. Sự ưu tiên là một biện pháp chẳng đặng đừng trong bối cảnh thiếu thốn vaccine. Và sự ưu tiên không chỉ dựa trên tình trạng của người được tiêm, mà còn dựa trên một mục tiêu lớn hơn đó là bảo vệ cộng đồng. Không quan trọng bạn có phải là người dân Hoa Kỳ hay là người di cư bất hợp pháp, virus không phân biệt – và nếu bạn được bảo vệ, thì tôi cũng được bảo vệ. Đó cũng là lý do mà thành phố Philadelphia lựa chọn tiêm chủng đại trà cho zip code underserved như của mình.

Tất nhiên, ưu tiên vẫn phải dành cho những đối tượng không có khả năng né tránh virus bằng những biện pháp khác, những người dễ bị tổn thương, những người có thể không làm ra một xu nào cho nền kinh tế nhưng mạng sống của họ cũng quan trọng không kém, vì sự tồn tại của họ có ý nghĩa tinh thần cho nhiều người, và cho cả đất nước. Thời điểm mình được tiêm, việc tiêm cho những người thoả mãn điều kiện về độ tuổi và ngành nghề vẫn diễn ra. Cái chính là mọi thứ diễn ra rất công khai, minh bạch. Nếu chưa đến lượt bạn, đơn giản vì có người cần nó hơn. Khi lý lẽ thông thường đó không được tôn trọng thì đừng thắc mắc vì sao người ta cảm thấy xã hội thật bất công.

Đối với mình, đại dịch covid-19 này giống như một trận thiên tai, và vaccine cũng giống như một bao gạo cứu đói. Không một ai có lỗi khi dịch này xảy ra, kể cả đó là người đang ở tù, người nghèo, người giàu… Chúng ta không trao gạo cho người có quen biết nhiều hơn, hay người làm ra nhiều tiền hơn, hay cán bộ cấp cao hơn, mà là cho người đang đói, đang ở vùng bị thiên tai, đang không có khả năng né tránh thiên tai. Hiểu như vậy thì sẽ thấy rằng hành vi chen hàng khi tiêm vaccine một cách phi pháp, phi lý nó không khác gì hành vi ăn cắp hàng cứu trợ, ăn chặn tiền quyên góp mà ở một hoàn cảnh khác, nhiều người sẽ sẵn sàng lên án, rao giảng đạo đức.

Những thảo luận về đạo đức mà mình đọc được trên reddit vì vậy rất quan trọng. Vì điều này chứng tỏ rằng xã hội đó vẫn sẽ lên án các hành vi ăn gian, lợi dụng chen hàng, lạm dụng chức quyền… Tất nhiên, ở đất nước nào cũng sẽ có như vậy, Mỹ thực ra không phải là một quốc gia hoàn hảo, một chế độ hoàn hảo, nhưng hơn thua nhau ở chỗ đất nước nào mà những người ăn gian, ăn cắp ngang nhiên công khai, khoe khoang về những điều họ làm… vì họ không phải chịu hậu quả gì, và trên hết họ cũng không nghĩ điều đó là sai, là lố bịch, là kiêu ngạo.

Nhưng trên hết, khi xã hội đó có những con người như vậy tồn tại, thì tổn thương lớn nhất lại chính là sự đoàn kết vốn dĩ đã rất khó đạt được. Con ông cháu cha, những kẻ ăn gian… ở đâu cũng tồn tại, không phân biệt địa phương, vùng miền, nơi chốn… Sự bất công có thể khiến xã hội sẵn sàng khái quát hoá tính chất của những người này lên và lên án, và có thể sẽ khiến một bộ phận rất lớn những người cũng là nạn nhân của sự bất công này, nhưng vô tình chia sẻ một đặc điểm nào đó với họ (ví dụ như vùng miền) bị ảnh hưởng.

Ngay cả ở Philadelphia, tham nhũng vaccine xảy ra ngay từ những ngày đầu nhưng đã bị phanh phui và kẻ tham nhũng đã phải chịu trách nhiệm.

Một chính sách vaccine nhân đạo, vì vậy, nếu không thể loại bỏ hết những bất công, thì phải sẵn sàng thừa nhận sai lầm và trừng phạt những hành vi tham nhũng, tham ô, thay vì bao biện. Lợi ích lâu dài của một đất nước không có xung đột vì bất bình đẳng lớn hơn rất nhiều lợi ích trước mắt của việc PR, giữ hình ảnh cho nhà cầm quyền.