Tin tưởng vào khoa học?

04/06/2021

American Purpose

Tác giả: Francis Fukuyama

Liêm Mai, chuyển ngữ

31-5-2021

Cuộc bàn cãi về trận đại dịch Covid đã đột ngột chuyển qua một bước mới. Tổng Thống Biden vừa ký một sắc lệnh hành pháp ra lệnh cho cộng đồng tình báo Mỹ phải mở lại cuộc điều tra về nguồn gốc con vi trùng này. Điều này xảy ra sau khi Avril Haines, Giám Đốc của cơ quan Tình Báo Quốc gia thú nhận là hiện nay ta không chắc chắn là cơn dịch này bắt đầu bằng cách nào.

Đây là một biến chuyển quan trọng, so với điều có vẻ là đồng thuận khoa học vững chắc vào năm ngoái là con vi trùng này xuất phát từ một chợ động vật tươi sống ở Trung Quốc và lan truyền (có lẽ) từ dơi sang người. Việc tái điều tra này cũng đặt câu hỏi về kết luận của một báo cáo mới đây của WHO, chính yếu bác bỏ khả năng con vi trùng này đã tình cờ thoát ra từ một phòng thí nghiệm của Trung Quốc, Viện Vi Trùng Học Vũ Hán, do một tai nạn nào đó. Báo cáo này được viết với dữ liệu từ các khoa học gia Trung Quốc, sau một chuyến đi Trung Quốc của WHO mà việc tiếp cận nhiều nguồn ở Vũ Hán bị giới hạn nghiêm ngặt.

Dĩ nhiên, vấn đề nguồn gốc của con vi trùng này trước đây đã bị chính trị hóa nặng nề. Theo cung cách riêng không giống ai, Donald Trump đã cổ súy cho giả thuyết “thoát từ phòng thí nghiệm” và bắt đầu nói về con vi trùng Tàu. Các đồng minh bảo thủ của ông ta lại còn đẩy nó xa hơn với giả thuyết kỳ dị hơn là con vi trùng SARS2/Covid này thực sự là vũ khí sinh học được cố ý thả ra để tấn công thế giới. Đối lại, một nhóm nhà vi trùng học đã ra một tuyên bố ủng hộ giả thuyết “nguồn gốc từ động vật hoang dã” của con vi trùng này. Điều “có vẻ” là đồng thuận khoa học này được truyền thông chính thống tôn lên như chân lý tối thượng và nhiều người cấp tiến đã tấn công những người ủng hộ giả thuyết “xuất phát từ phòng thí nghiệm” này như là những người người cổ động cho thuyết âm mưu và khích động tinh thần bài Trung Quốc.

Cho đến nay, bài báo đầy đủ nhất về những gì xảy ra được đăng trên tạp chí Bulletin of Atomic Scientists, ngày 5/5/2021. Người viết là Nicolas Wade, một ký giả kỳ cựu chuyên về khoa học trên tờ New York Times. Wade ghi nhận là, hiện nay chúng ta không biết giả thuyết “chợ thú vật tươi sống” hay giả thuyết “thoát từ phòng thí nghiệm”, cái nào đúng nhưng ông ta đưa ra những bằng cớ hậu thuẫn với chi tiết chi ly. Giả thuyết “chợ động vật tươi sống” có vẻ không vững vì sau hơn 1 năm tìm kiếm, chưa thấy một tiền thân nào của con vi trùng ở trong các động vật mà cũng không có bằng chứng nào về những chủng loại trung gian chuyển tiếp bệnh.

Mặt khác, giả thuyết “thoát từ phòng thí nghiệm” lại được hậu thuẫn bởi nhiều bằng cớ gián tiếp. Vài bằng cớ là tính chất đột biến về protein của con vi trùng này không xảy trong tự nhiên mà có thể là kết quả của những thí nghiệm “tăng tốc”, cố ý gia tăng việc truyền bệnh của một loại vi trùng đã biết. Những thí nghiệm tăng tốc này đã được tiến hành với mục đích tìm ra thuốc giải cho những con vi trùng mới trong tương lai đã bị NIH cấm, cho đến năm 2018. Chúng ta đã biết loại thí nghiệm này đã được tiến hành ở Viện Vi Trùng Học Vũ Hán. Chúng ta nay cũng biết tên khoa học gia, Shi Zheng-li, người tiến hành những thí nghiệm tăng tốc này. Và chúng ta cũng biết việc kiểm soát an toàn tại Viện Vi Trùng Học này khá tùy tiện, cũng như một số nhà nghiên cứu đã có những triệu chứng, giống như đã nhiễm bệnh Covid vào cuối năm 2019.

Tuy nhiên câu chuyện còn đi theo chiều hướng xấu hơn. Những nghiên cứu tại Viện Vi trùng Học Vũ Hán có thể đã được tài trợ bởi Viện Nghiên Cứu Dị Ứng và Bệnh Truyền Nhiễm Quốc gia (NIAID), do bác sĩ Anthony Fauci lãnh đạo. Viện này là một trong những viện của National Institutes of Health (NIH). Các nhà nghiên cứu Trung Quốc có thể đã cùng làm việc với Peter Daszak, chủ tich của EcoHealth Alliance là một trong những tổ chức ký tên trên bức thư ngỏ đang trên tạp chí Lancet, bác bỏ giả thuyết “thoát từ phòng thí nghiệm”. Hiển nhiên ở đây có lợi ích chồng chéo, vì giả thuyết này có thể lại quy trách nhiệm về cơn đại dịch toàn cầu nay cho ông ta và dự án của ông ta. Như vậy giả thuyết “thoát từ phòng thí nghiệm’ không còn là sự khích động tinh thần chống Tàu mà nó chỉ ra sự tòng phạm của Mỹ trong việc bùng nổ đại dịch này.

Một vài phê phán nặng nhất của Wade hướng tới báo chí Mỹ, vốn đã đưa ra giả thuyết “từ động vật hoang dã” mà không tìm hiểu thêm những chứng cớ khác có từ đầu. Chính Wade cũng ghi nhận là cho tới nay, không có bằng cớ nào kết luận rõ rệt về nguồn gốc của con vi trùng này. Có lẽ chúng ta vẫn không biết cho đến một ngày mà Trung Quốc quyết định là sẽ minh bạch về vai trò của mình trong cơn khủng hoảng này. Ngày đó có thể không bao giờ tới. Nhưng hiển nhiên ta nên đào sâu về vấn đề nguồn gốc này, cũng như sắc lệnh hành pháp mới của Biden đòi hỏi sự minh bạch trong vấn đề này.

Nếu bạn đi qua khu láng giềng rất cấp tiến của tôi ở Palo Alto, bạn sẽ thấy có rất nhiều bảng hiệu trên sân cỏ trước nhà: ”Chúng tôi tin vào khoa học”. Tâm lý này có thể hiểu được, khi cựu Tổng Thống Trump và các đồng minh thân cận của ông, đưa ra những lý thuyết khôi hài về hydroxychloroquine và thuốc tẩy chích vào người như một cách tìm lợi ích chính trị ngắn hạn. Đổ tội cho Trung Quốc hiển nhiên là một cách rất tiện lợi để làm dân chúng không chú ý đến những thất bại của chính hành pháp Trump. Sách lược chính trị rõ rệt này cũng hiển nhiên khơi động cơn sốt chống Trung Quốc.

Nhưng “Tin Tưởng vào Khoa Học” cũng là một tâm lý quá đơn giản và có thể gây hiểu lầm. Ở đây “Khoa Học” không nói lên cùng một điệu hay đưa ra những kết luận có thẩm quyền về sự thật. Cá nhân những khoa học gia như Peter Daszak cùng là con người, cũng có những tư lợi. Vậy thì xem xét những động cơ của họ là công bình trong những báo cáo tìm hiểu thẳng thắn. Những gì chúng ta nên tin tưởng không phải là khoa học gia mà là phương pháp khoa học trong công việc của những khoa học gia này. Phương pháp khoa học có thể tiến hóa theo thời gian nhưng không bao giờ lại kết luận bằng những điều ít xảy ra nhất.