Đọc lại Tuyên ngôn Đảng Cộng sản

 

Đọc lại Tuyên ngôn Đảng Cộng sản

Nguyễn Đình Cống

Vừa qua, đọc “Đôi lời với TBT Nguyễn Phú Trọng về văn hóa Việt hôm nay”, bài của Nguyễn Hữu Liêm, tôi thấy có nhận xét rằng ông TBT đã không nhắc gì tới “Luận về tự do” (On Liberty) của John Stuart Mill mà chắc rằng chỉ núp bóng Tuyên ngôn ĐCS của Marx và Engels, một tác phẩm có tầm cỡ lớn. 

Khi viết bài “Đôi điều về chấn hưng văn hóa” tôi không hề nghĩ đến việc ông TBT núp bóng Tuyên ngôn. Trước đây tôi cũng đã đọc Tuyên ngôn vài lần, nhưng chưa kỹ. Nay đọc xong bài của Nguyễn Hữu Liêm tôi tìm đọc kỹ lại Tuyên ngôn xem tầm cỡ tác phẩm đến đâu và giật mình nhận ra rằng phần lớn những bài tuyên truyền của CS về Tuyên ngôn và vận dụng nó chủ yếu là dối trá. Tôi nghi ngờ rằng những người viết ra những lời tuyên truyền có cánh cho Tuyên ngôn đã chỉ nhắc lại những lời sáo vẹt nào đó mà chưa hề đọc kỹ nó một lần. Tôi cũng nghi ngờ rằng TBT và tất cả ủy viên Bộ Chính trị, tất cả ủy viên BCH Trung ương ĐCSVN cũng chưa có ai đọc thật kỹ Tuyên ngôn. Tiếc rằng tôi chưa tìm thấy nguyên gốc của Tuyên ngôn mà chỉ đọc nó qua bản dịch ra tiếng Việt. Tôi xin nêu tóm tắt của Tuyên ngôn và vài lời phản biện.

1 - Tóm tắt nội dung của Tuyên ngôn

Tuyên ngôn được công bố năm 1848, lúc Mác 30 tuổi và Ăng ghen 28 tuổi. 

Mở đầu Tuyên ngôn như sau: “Một bóng ma đang ám ảnh Châu Âu: Bóng ma chủ nghĩa cộng sản. Tất cả thế lực của Châu Âu cũ:… đều đã liên hợp lại thành một liên minh thần thánh để trừ khử bóng ma đó”. Tuyên ngôn kết thúc bởi câu: Vô sản tất cả các nước, đoàn kết lại.

Tuyên ngôn gồm 4 phần. Bản dich ra tiếng Việt dài khoảng 21 ngàn chữ. (gần bằng Truyện Kiều, dài 22. 780 chữ)

Phần I - Tư sản và vô sản (chiếm khoảng 38% tổng số chữ)

Bắt đầu bằng khẳng định: “Lịch sử tất cả các xã hội tồn tại từ trước đến ngày nay chỉ là lịch sử đấu tranh giai cấp”. Phương thức sản xuất tư bản có hai giai cấp(GC) cơ bản, thù địch nhau là GC tư sản và GC vô sản. Các GC khác không đáng kể. Sự đấu tranh của vô sản chống lại tư sản ban đầu chỉ nhỏ lẻ, ở các vùng miền. Dần dần các cuộc đấu tranh liên kết lại trong toàn quốc và trở thành đấu tranh giai cấp. Trong các xã hội trước, đấu tranh giai cấp vì quyền lợi của một vài nhóm thiểu số. Đấu tranh của vô sản là vì quyền lợi của đa số. GC tư sản đã có thời oanh liệt, cách mạng trong việc chống lại GC phong kiến và tạo lập nên nền sản xuất công nghiệp phát triển. Nhưng rồi GC tư sản đã làm phát sinh những cuộc khủng hoảng thừa, đã đẩy GC vô sản vào cuộc sồng đói khổ.

Phần II - Những người vô sản và cộng sản (chiếm khoảng 27%)

Phần này nêu bật những tính chất cơ bản và quan trọng của người cộng sản.

Vào thời của Mác có một số đảng Cộng sản được thành lập. Đã có những đảng viên cộng sản bằng xương thịt, nhưng người cộng sản như mô tả của Mác chỉ mới có chủ yếu ở trong tưởng tượng và trên giấy.

Tuyên ngôn viết rằng: “Người cộng sản có một luận điểm duy nhất là xoá bỏ chế độ tư hữu. 

Họ tuyệt nhiên không có một lợi ích nào tách khỏi lợi ích của toàn thể giai cấp vô sản”. 

Tuyên ngôn dựng lên “các ông” thuộc GC tư sản để đối thoại lan man về mọi thứ của cuộc sống, Tuyên ngôn viết “Các ông hoảng lên, vì chúng tôi muốn xoá bỏ chế độ tư hữu. Nhưng trong xã hội hiện nay của các ông, chế độ tư hữu đã bị xoá bỏ đối với chín phần mười số thành viên của xã hội đó rồi”. Vô sản không có tư hữu, rằng tư bản không phải là một lực lượng cá nhân, nó là một lực lượng xã hội. Cho nên, nếu tư bản biến thành sở hữu tập thể thuộc tất cả mọi thành viên trong xã hội thì đó không phải là một sở hữu cá nhân chuyển thành sở hữu xã hội. Chỉ có tính chất xã hội của sở hữu là thay đổi thôi. Sở hữu mất tính chất giai cấp của nó. 

“Nói tóm loại, các ông buộc tội chúng tôi là muốn xoá bỏ sở hữu riêng của các ông. Quả thật, đó chính là điều chúng tôi muốn… Các ông thú nhận rằng khi các ông nói đến cá nhân, là các ông chỉ muốn nói đến người tư sản, người tư hữu tư sản mà thôi. Mà cái cá nhân ấy thì chắc chắn cần phải thủ tiêu đi… Nếu các ông lấy những quan điểm tư sản của các ông về tự do, về văn hoá, về luật pháp,... làm tiêu chuẩn để xét việc xoá bỏ sở hữu tư sản thì chẳng cần phải tranh cãi với chúng tôi làm gì. 

Về gia đình,Tuyên ngôn viết: “Gia đình tư sản hiện nay dựa trên cơ sở nào? Dựa trên tư bản, trên lợi nhuận cá nhân. Gia đình dưới hình thái hoàn toàn phát triển của nó, chỉ tồn tại đối với giai cấp tư sản thôi... Gia đình tư sản dĩ nhiên là sẽ tiêu tan cùng với sự tan biến của tư bản. 

Về Tổ quốc: Tuyên ngôn viết “Công nhân không có tổ quốc. Người ta không thể cướp của họ cái mà họ không có. Vì giai cấp vô sản mỗi nước trước hết phải giành lấy chính quyền, 

Về tôn giáo. Tuyên ngôn viết: Cách mạng cộng sản chủ nghĩa là sự đoạn tuyệt triệt để nhất đối với tôn giáo, với những quan hệ sở hữu kế thừa của quá khứ; không có gì đáng ngạc nhiên khi thấy rằng trong tiến trình phát triển của nó, nó đoạn tuyệt một cách triệt để nhất với quá khứ. 

Tuyên ngôn tiếp tục giải thích: “Giai cấp vô sản sẽ dùng sự thống trị chính trị của mình để từng bước một đoạt lấy toàn bộ tư bản trong tay giai cấp tư sản, để tập trung tất cả những công cụ sản xuất vào trong tay nhà nước, tức là trong tay giai cấp vô sản đã được tổ chức thành giai cấp thống trị, và để tăng thật nhanh số lượng những lực lượng sản xuất. 

Câu kết của phàn II là: “Sự phát triển tự do của mỗi người là điều kiện cho sự phát triển tự do của tất cả mọi người”. 

Phần III - Văn học xã hội chủ nghĩa và cộng sản chủ nghĩa (chiếm khoảng 30%)

Tuyên ngôn viết: Do địa vị lịch sử của họ, quý tộc Pháp và Anh đã có sứ mệnh viết những bài văn châm biếm đả kích xã hội tư sản hiện đại… Các ngài quý tộc đã giương cái bị ăn mày của kẻ vô sản lên làm cờ để lôi kéo nhân dân theo họ, nhưng nhân dân vừa chạy lại thì trông thấy ngay những phù hiệu phong kiến cũ đeo sau lưng họ, thế là nhân dân liền tản đi và phá lên cười một cách khinh bỉ. Một bộ phận của phái chính thống Pháp và phái "Nước Anh trẻ " đã diễn tấn hài kịch ấy… Họ buộc tội giai cấp tư sản đã hy sinh ra một giai cấp vô sản cách mạng, nhiều hơn là buộc tội giai cấp đó đã sinh ra giai cấp vô sản nói chung

Về vai trò của các nhà văn từ nhân dân, tuyên ngôn nhận định: Trong những nước như nước Pháp, ở đó nông dân chiếm quá nửa dân số thì tự nhiên đã xuất hiện những nhà văn đứng về giai cấp vô sản chống lại giai cấp tư sản, nhưng đã dùng cái thước đo tiểu tư sản và tiểu nông trong việc phê phán chế độ tư sản, và đã xuất phát từ những quan điểm tiểu tư sản mà bênh vực sự nghiệp của công nhân. Chủ nghĩa xã hội tiểu tư sản đã được hình thành như thế đó. 

Văn học xã hội chủ nghĩa và cộng sản chủ nghĩa của nước Pháp, sinh ra dưới áp lực của một giai cấp tư sản thống trị, biểu hiện văn học của sự phản kháng chống lại nền thống trị ấy, thì được đưa vào nước Đức giữa lúc giai cấp tư sản bắt đầu đấu tranh chống chế độ chuyên chế phong kiến. Công việc độc nhất của các nhà văn Đức là điều hoà những tư tưởng mới của Pháp với ý thức triết học của mình, hay nói cho đúng hơn, là lĩnh hội những tư tưởng của Pháp bằng cách xuất phát từ quan điểm triết học của mình. 

Như thế là văn học xã hội chủ nghĩa và cộng sản chủ nghĩa Pháp đã bị hoàn toàn cắt xén. Và vì trong tay người Đức, văn học ấy không còn là biểu hiện của cuộc đấu tranh của một giai cấp này chống một giai cấp khác nữa

Một bộ phận giai cấp tư sản tìm cách chữa các căn bệnh xã hội, cốt để củng cố xã hội tư sản. Và thậm chí người ta đã xây dựng chủ nghĩa xã hội tư sản này thành một hệ thống hoàn bị. 

Tiếp đến Tuyên ngôn trình bày một vài nhận định về hoạt động văn học cùng với sự phát triển của cách mạng. 

Phần IV - Thái độ của những người cộng sản đối với các đảng đối lập (chiếm chưa đến 5%), 

Những người cộng sản chiến đấu cho những mục đích và những lợi ích trước mắt của giai cấp công nhân, nhưng đồng thời trong phong trào hiện tại, họ cũng bảo vệ và đại biểu cho tương lai của phong trào. Tuyên ngôn điểm qua phong trào ở Pháp, Thụy sĩ, Ba Lan, Đức.

Những người cộng sản chú ý nhiều nhất đến nước Đức, vì nước Đức hiện đương ở vào đêm trước của một cuộc cách mạng tư sản, vì nước Đức sẽ thực hiện cuộc cách mạng ấy trong những điều kiện tiến bộ hơn của nền văn minh châu Âu nói chung và với một giai cấp vô sản phát triển mạnh mẽ hơn nhiều so với nước Anh trong thế kỷ XVII và nước Pháp trong thế kỷ XVIII. Và do đấy, cách mạng tư sản Đức chỉ có thể là màn đầu trực tiếp cho một cuộc cách mạng vô sản. 

Sau hết, những người cộng sản ở mọi nơi đều phấn đấu cho sự đoàn kết và sự liên hợp của các đảng dân chủ ở tất cả các nước. 

Những người cộng sản coi là điều đáng khinh bỉ nếu giấu giếm những quan điểm và ý định của mình. Họ công khai tuyên bố rằng mục đích của họ chỉ có thể đạt được bằng cách dùng bạo lực lật đổ toàn bộ trật tự xã hội hiện hành. Mặc cho các giai cấp thống trị run sợ trước một cuộc Cách mạng cộng sản chủ nghĩa! Trong cuộc cách mạng ấy, những người vô sản chẳng mất gì hết, ngoài những xiềng xích trói buộc họ. Họ sẽ giành được cả thế giới. 

Vô sản tất cả các nước, đoàn kết lại!

2 - Bình luận, phản biện

Tuyên ngôn được UNESCO đưa vào “Di sản tư liệu thế giới” (2019), được tuyên truyền cộng sản ca ngợi hết lời, bốc lên tận may xanh. Nào là kết tinh trí tuệ của loài người, là ánh sáng soi đường cho cách mạng vô sản, là cương lĩnh tràn đầy sức sống, có ý nghĩa thời đại sâu sắc và bất hủ, sẽ sống mãi với thời gian. Đối với Việt Nam nó là ánh sáng rực rỡ soi đường cho cách mạng.

Về Di sản tư liệu thế giới. Đến năm 2021 Việt Nam có 5 công trình được đưa vào Di sản tư liệu thế giới là Bia Tiến sĩ thời Lê-Mạc, Mộc bản Triều Nguyễn, Châu bản Chùa Vĩnh nghiêm, Thơ văn trên kiến trúc cung đình Huế, Mộc bản trường Phúc Giang (Hà Tĩnh). Như vậy việc Tuyên ngôn được đưa vào Di sản tư liệu chỉ là một sự ghi nhận chứ không có ý nghĩa gì lớn đối với nhân loại. Ngoài việc này ra thì mọi sự ca ngợi đối với Tuyên ngôn đều mang tính phóng đại, tô vẽ, bốc phét quá xa sự thật.

Phần I về đấu tranh giai cấp (ĐTGC) là sai về cơ bản. Từ năm 1922 Tôn Trung Sơn đã vạch ra và phê phán sai lầm này.

Trong thế kỷ 20 ĐTGC thực chất là cuộc đấu tranh do các thế lực cộng sản đề xướng và lãnh đạo quần chúng cần lao, chống lại những người giàu có, nhằm tranh đoạt lợi ích kinh tế và quyền lực chính trị. Cuộc đấu tranh này chủ yếu dùng bạo lực với phương châm một còn một mất nên rất quyết liệt và thảm khốc. Tạm thời ĐTGC có đem đến một chút quyền lợi và tinh thần cho cần lao, nhưng tác hại nó mang lại cho nhân loại là to lớn và toàn diện: về đạo đức, văn hóa, kinh tế, nhân mạng.

ĐTGC luôn đặt câu hỏi và tìm kiếm kẻ thù giai cấp trong thực tế và trong tư tưởng. Tìm cho ra để tiêu diệt cho hết. Mà phải dùng bạo lực để tiêu diệt theo phương châm “thà giết nhầm còn hơn bỏ sót”. Ở Việt Nam, trong những năm mà ĐTGC được đề cao, tầng lớp tiểu tư sản, trí thức, văn nghệ sĩ rất hoảng sợ khi được cật vấn về lập trường giai cấp, ý thức giai cấp. Trong các nước do cộng sản thống trị hàng chục triệu người đã bị giết một cách oan ức vì ĐTGC. Ở VN hiện nay, sự xuống cấp rất trầm trọng của đạo đức, sự hủy diệt tầng lớp tinh hoa, sự chia rẽ dân tộc chính là do ĐTGC mang lại. Trong cải cách ruộng đất và cải tạo tư sản không hiếm trường hợp con cháu chống lại ông bà cha mẹ chỉ vì để thế hiện tinh thần ĐTGC, thể hiện sự trung thành với ĐCS. 

Những người lãnh đạo ĐCS nói rằng ĐTGC nhằm mang chính quyền về cho giai cấp vô sản, nhưng thực tế không phải vậy. ĐCS nhờ giỏi tuyên truyền mà thu nhận được một số người có trình độ hiểu biết. Những người này có 2 loại: trung thực và cơ hội. Sau khi ĐCS giành được chính quyền, những độc hại của chủ nghĩa Mác Lê dần dần lộ ra. Mọi người đều thấy, nhưng bọn cơ hội lợi dụng để mưu đồ lợi ích cho bản thân và phe nhóm, còn người trung thực tìm cách chống lại. Vì trung thực nên ít biết dùng thủ đoạn, vì thế chính quyền dần dần rơi vào tay bọn cơ hội. Bọn này thiếu trí tuệ nhưng có nhiều mưu mẹo, có nhiều thủ đoạn gian dối trong đấu tranh. Chúng tìm cách triệt hạ hoặc hạn chế những người không cùng quan điểm mà chủ yếu là những trí thức tinh hoa và trung thực, chúng tìm cách loại bỏ những người không cùng phe cánh, có xung đột quyền lợi. Chính quyền như vậy mà bảo rằng là của vô sản thì quá hài hước.

Như vậy ĐTGC ở VN cuối cùng mang lại lợi ích cho một nhóm nhỏ bọn cơ hội còn giai cấp công nhân vẫn tiếp tục bị áp bức và bóc lột, nông dân vẫn là những người bị thiệt thòi. Đất nước, nhân dân oằn mình gánh chịu thiên tai và nhân tai. Phần lớn nhân tai là kết quả trực tiếp hoặc gián tiếp của ĐTGC.

Trong suốt cuộc đời Mác chưa hề chỉ đạo hoặc chứng kiến cuộc đấu tranh GC nào có quy mô. Công xã Paris thực chất không phải là đấu tranh GC. Mác chi suy tưởng ra cuộc ĐTGC ở quy mô toàn quốc mà thôi. Tuyên ngôn viết: “Trong khi phác ra những nét lớn của các giai đoạn phát triển của giai cấp vô sản, chúng tôi đã nghiên cứu cuộc nội chiến ít nhiều mạng tính chất ngấm ngầm trong xã hội hiện nay”. Mác phác ra, suy tưởng ra chứ thực tế chưa xảy ra như thế.

Tuyên ngôn viết: “Xã hội ngày càng chia thành hai phe lớn thù địch với nhau, hai giai cấp lớn hoàn toàn đối lập nhau: giai cấp tư sản và giai cấp vô sản”. Cho rằng hai phe thù địch với nhau là không đúng với thực tế xã hội. Chỉ có một số người trong GC vô sản, nghe Mác mà cho rằng GC tư sản là thù địch, là “không có khả năng tiếp tục làm tròn vai trò giai cấp thống trị của mình trong toàn xã hội” nên phải bị tiêu diệt và “giai cấp tư sản đã sản sinh ra những người đào huyệt chôn chính nó”. Nhưng ngược lại GC tư sản chưa bao giờ, không có ai xem GC vô sản là thù địch của họ. Rõ ràng cách nhìn của Mác về GC là cực đoan, không phù hợp với tinh thần hợp tác. Tấm gương của các nước Xã hội Dân chủ ở Bắc Âu là một minh chứng.

Phần II, về vô sản và cộng sản. Phần này chủ yếu trình bày về con người và đụng chạm đến một vấn đề nhạy cảm là “Tam vô” (Vô gia đình, vô tổ quốc, vô tôn giáo). Vấn đề này được bàn luận nhiều vào cuối thế kỷ 19, đấu thế kỷ 20. Nhưng rồi ngày nay hầu như không nghe có người Marxit nào nhắc đến nó nữa.

Câu kết của phần này rất hay, nhưng lại bị những người cộng sản vứt bỏ không thương tiếc.

Phần III được trình bày một cách rối rắm với định hướng không rõ ràng và rất phiến diện. Phải chăng Mác và Engels định bàn đến đời sống tinh thần của giai cấp. Nếu thế thì không đạt vì ở đây chỉ viết một số nhận xét về vài tác phẩm văn học có dính dáng đến quan hệ giai cấp. Những người Marxit khi tuyên truyền và ca ngợi tuyên ngôn thường bỏ qua phần này vì họ không tìm thấy gì có giá trị trong đó, chỉ là một mớ ngôn từ lộn xộn.

Phần IV, Tuyên ngôn điểm qua tình hình các đảng Cộng sản ở Anh, Bắc Mỹ, Pháp, Thụy sĩ, Ba Lan, và đặc biệt là ở Đức. Cộng sản thời Mác và Engels còn tôn trọng và hợp tác với các đảng đối lập chứ không như một vài đảng CS đã giành được chính quyền và thực hành sự toàn trị của đảng, họ không chấp nhận đối lập và quyết tiêu diệt cho hết. Ở phần này Mác và Engels tỏ ra dám nói thật khi viết: “Điều đáng khinh bỉ nếu giấu giếm những quan điểm và ý định của mình. Họ công khai tuyên bố rằng mục đích của họ chỉ có thể đạt được bằng cách dùng bạo lực lật đổ toàn bộ trật tự xã hội hiện hành… Trong cuộc cách mạng ấy, những người vô sản chẳng mất gì hết, ngoài những xiềng xích trói buộc họ”. Nhưng Mác và Engels đã không thấy được sự mất mát rất lớn không những của những người vô sản mà của nhân loại, đó là trong cuộc cách mạng ấy rất nhiều nhân mạng bị giết, là nền đạo đức của xã hội bị hủy hoại, là việc đưa một số người kém trí tuệ lên cương vị thống trị làm cho phần lớn đạo lý bị đảo lộn.

3 - Cộng sản đã vận dụng Tuyên ngôn như thế nào

Cộng sản trên toàn thế giới và đặc biệt là CSVN ra sức tuyên truyền, hết lời ca ngợi Bản Tuyên ngôn, tưởng rằng họ sẽ nghiên cứu để thực hành theo nó. Nhưng không phải, họ chỉ lợi dụng nó để thực hiện những ý đồ thâm hiểm của mình. Nơi trang trọng họ treo ảnh Marx và Engels nhưng trong lòng họ hình ảnh các ông đã xuống đến ruột già.

Trong Tuyên ngôn có vài điều đúng và nhiều điều sai. Có những điều như: “Sự phát triển tự do của mỗi người là điều kiện cho sự phát triển tự do của tất cả mọi người, Người cộng sản tuyệt nhiên không có một lợi ích nào tách khỏi lợi ích của toàn thể giai cấp vô sản, Những người cộng sản ở mọi nơi đều phấn đấu cho sự đoàn kết và sự liên hợp của các đảng dân chủ ở tất cả các nước, Những người cộng sản coi là điều đáng khinh bỉ nếu giấu giếm những quan điểm và ý định của mình.”. Đó là những điều đúng, hợp đạo nghĩa. Những điều này đã bị các thế hệ lãnh dạo cộng sản không những vứt bỏ mà còn tích cực làm ngược lại.

Những điều sai, phản đạo lý về ĐTGC, về chuyên chính vô sản với sự thống trị độc tài, về đán áp tư tưởng, khinh miệt tôn giáo thì lãnh đạo cộng sản ra sức đề cao và thi hành. Họ làm như vậy với mục đích củng cố quyền lợi cá nhân và phe nhóm. Một vài lãnh tụ cộng sản còn muốn làm Hoàng đế suốt đời, họ tạo nên một giai cấp mới với những ông vua tập thể. Về hình thức họ có làm một số việc quan tâm đến giai cấp vô sản và nhân dân lao động, nhưng thực chất đó chỉ là như ông chủ quan tâm nuôi dưỡng đàn cừu, đàn vịt trong tay. Họ vỗ cho chúng béo để thu được lợi nhiều hơn chứ chẳng vì tự do và hạnh phúc của chúng nó.

Một vài lãnh đạo cộng sản không đến nỗi quá kém trí tuệ cũng đã phát hiện ra những điều trái quy luật trong Tuyên ngôn, đã làm ngược lại, có nghĩa là chống lại, phản lại, nhưng phạm vào dối trá khi cho rằng làm như thế là vận dụng sáng tạo. Đó là việc phát triển kinh tế tư nhân với mèo trắng mèo đen, với cơ chế thị trường v.v…

4 - Kết luận 

Để viết một văn kiện quan trọng như Tuyên Ngôn người ta cần đạt đến trình độ “Tri Thiên Mệnh”. Nhưng Mác và Engels, vào năm 1848 còn quá trẻ để hiểu kỹ sự đời. Phải chăng ở tuổi chưa quá 30 họ là những chú ngựa non háu đá, cứ tưởng mình là thiên tài, kiêu ngạo, huênh hoang, thách thức cả thế giới. Hình như khi về già Mác đã nhìn lại thời trai trẻ và nhận ra đã quá hung hăng. Thế nhưng những người làm tuyên truyền của cộng sản đã không chịu đọc kỹ Tuyên ngôn, cứ ca ngợi bừa bằng những lời rỗng tuếch, chẳng khác gì thổi bong bóng xà phòng. Thực ra Tuyên ngôn chỉ là một tảng đá nằm trên con đường phát triển của nhân loại.

Khi viết rằng ông TBT đã nấp vào bóng Tuyên ngôn để viết bài phát biểu về văn hóa được đọc trên một giờ tác giả Nguyễn Hữu Liêm chắc chỉ đoán chứ không đưa ra chứng cứ cụ thể. Chỉ vì điều này mà tôi bỏ công đọc kỹ và phản biện một tác phẩm nổi tiếng của cộng sản. Hiện đang có phong trào bàn về Lễ. Có điều gì sai sót và vô ý để bị nhận xét là thất lễ xin được chỉ giáo.

N.Đ.C.

Tác giả gửi BVN