Thời của hai chữ “đạo văn”

    Hoàng Tuấn Công

“Đạo văn” là gì? 

Chữ Hán 盜 [đạo] cổ văn vẽ hình người đang nhỏ nước dãi, cúi nhìn cái liễn đựng thức ăn vẻ thèm muốn, nghĩa gốc là trộm cắp.^[1]"Thuyết văn giải tự": “盜-私利物也[đạo-tư lợi vật dã] (đạo nghĩa là [lấy] vật làm lợi riêng). "Hán Việt từ điển"-Đào Duy Anh giải nghĩa: “Đạo 盜: lấy trộm của người. Lấy cái vật mình không đáng được lấy”. "Hán Việt tự điển"-Thiều Chửu: “Đạo 盜: Ăn trộm ăn cắp, cái gì không phải của mình mà mình lấy đều gọi là đạo cả.” ...

Vậy, “đạo văn” hiểu đúng theo nghĩa đối dịch là ăn cắp văn của người khác.

Có thể nói “đạo văn” là “ngón nghề” xuất hiện khá muộn ở Việt Nam. Xưa kia, các cụ làm sách lưu truyền hậu thế chủ yếu bằng chép tay hay khắc in ở các cơ sở tư nhân, không ai chứng nhận tác quyền. Thế mà chẳng ai sao chép, trộm cắp của ai. Ngược lại, lịch sử văn học Việt Nam để lại khá nhiều tác phẩm khuyết danh (vô danh thị). Một số tác phẩm giá trị gây tranh cãi về tác giả, nhưng đều do nguyên nhân khách quan. Mấy ngàn năm chế độ phong kiến cho tới gần trọn thế kỷ XX, khái niệm “đạo văn” dường như hãy còn xa lạ, hãn hữu với môi trường văn chương, học thuật dựa trên nền tảng tài năng, ý thức sáng tạo và lòng tự trọng của người cầm bút. (Xin chớ lầm sự vay mượn, vận dụng điển cố, điển tích tài tình, có sáng tạo của người xưa với nghĩa của hành vi “đạo văn” tràn lan hiện nay).

Từ điển thường đi sau thực tế ngôn ngữ đời sống một bước (dài, ngắn tùy khả năng cập nhật). Nhưng, những gì các nhà biên soạn thu thập và giải nghĩa chính là con dấu xác nhận cho vấn đề nào đó từng tồn tại, diễn ra trong xã hội đương thời. Các cuốn từ điển tiếng Việt tên tuổi xuất bản ở Việt Nam trước năm 1945 (như: Từ điển Việt-Bồ-La-A.D.Rhodes; Đại Nam quấc âm tự vị-Huình Tịnh Paulus Của; Việt Nam tự điển (Hội khai trí Tiến Đức), Hán Việt từ điển-Đào Duy Anh...) thu thập rất nhiều loại “đạo”: thâu đạo, án [ăn] tlộm [trộm] (người ăn trộm-Từ điển Việt-Bồ-La), đạo chích (kẻ trộm), đạo tặc (trộm cắp, giặc giã), đạo kiếp(trộm và cướp), đạo đồ (bạn trộm cắp) đạo táng (chôn trộm, chôn giấu vào chỗ đất cấm) đạo danh(ăn cắp tên người làm tên của mình)... Chủ yếu là "đạo" của cải vật chất, và không thấy có từ “đạo văn”. Riêng Hán Việt từ điển-Đào Duy Anh (XB lần đầu 1932)  có từ “đạo thi” giảng theo nghĩa hẹp:“Dùng trộm câu thơ của kẻ khác”. Sau Đào Duy Anh có “Từ điển Việt Nam” (Thanh Nghị-Vĩnh Bảo, Sài Gòn 1951): “đạo văn (đt) đánh cắp văn”;  “Việt Nam tự điển” của Lê Văn Đức (cũng xuất bản ở Sài Gòn) trước 1975: “Đạo văn (đt) Chép văn của người khác làm văn của mình.” Tuy nhiên, ở miền Bắc, các cuốn Từ điển tiếng Việt, Từ điển tiếng Việt thông dụng, Đại từ điển tiếng Việt, Từ điển từ và ngữ Việt Nam do các tác giả Văn Tân, Hoàng Phê, Nguyễn Như Ý, Nguyễn Văn Đạm, Nguyễn Lân... chủ biên hoặc biên soạn, ấn hành những  năm 1968, 1995 đến 1998-2000 vẫn chưa thấy từ “đạo văn” xuất hiện (điều này không có nghĩa trong thực tế chưa có chuyện đạo văn xảy ra, nhưng chắc chắn là hãy còn hãn hữu).

Xã hội phát triển, thời đại internet, các loại sách báo, tạp chí, loại hình xuất bản “bung ra” ra.“Trăm hoa đua nở, trăm nhà đua tiếng”. Nhiều tài năng sáng tạo xuất hiện, nhưng thành phần bất tài, lưu manh chữ nghĩa ăn theo cũng không ít. Năm 2000, TĐTV (Hoàng Phê) tái bản, lần đầu tiên thu thập từ “đạo văn”, nhưng kèm lời chú “ít dùng” và giảng theo nghĩa hẹp: “đạo văn đg (id) Lấy hoặc căn bản lấy sáng tác văn học của người khác làm của mình”. Giống từ điển của Lê Văn Đức, ở đây nhà biên soạn (dường như) đã tránh không đối dịch từ “đạo văn” [ăn cắp văn] trước khi giảng nghĩa từ. Nếu Lê Văn Đức dùng từ “chép văn” thì TĐTV Hoàng Phê lại thay "ăn cắp văn"bằng "lấy sáng tác văn học" để mô tả khá “lịch sự”, nhẹ nhàng hành vi “đạo văn”. Mặt khác, cái mở ngoặc lưu ý “ít dùng” (từ điển Hoàng Phê) phải chăng phản ánh môi trường của văn chương, học thuật sáng tạo ở Việt Nam ít nhiều còn trong sạch? Tuy nhiên, dấu ấn “rơi rớt” đó sẽ mau chóng bị chuyện lưu manh văn chương, chữ nghĩa xô đổ... 

Dường như “thời” của hai chữ “đạo văn” đã đến! 

Chỉ trong khoảng thời gian ngắn, từ “đạo văn” được hầu hết các cuốn từ điển tiếng Việt ghi nhận. "Đạo văn" đã trở thành từ thông dụng xuất hiện trên báo chí, ngôn ngữ đời sống hàng ngày. Thậm chí “đạo văn” trở thành vấn đề nhức nhối của văn chương, học thuật (hiện nay nếu gõ hai chữ “đạo văn”trên google sẽ có hiển thị hơn 1 triệu kết quả). TĐTV xuất bản 2005 (Nguyễn Kim Thản-Nguyễn Đức Dương-Hồ Hải Thụy): “Đạo văn: Lấy cắp lời văn từ tác phẩm (đã công bố) của tác giả để đưa vào sáng tác của bản thân: Lên án gay gắt thói đạo văn.” Ở đây, nhà biên soạn đã mạnh dạn dùng từ “lấy cắp” để chỉ thẳng bản chất vấn đề.Tuy nhiên “chép văn”, “lấy sáng tác văn học” hay “lấy cắp lời văn” đều mới chỉ nghĩa hẹp của “đạo văn”. Bởi thế, lần tái bản năm 2007, TĐTV (Hoàng Phê) đã lược bỏ giới hạn loại hình “văn học” để giảng nghĩa rộng hơn: “đạo: lấy hoặc căn bản lấy sáng tác của người kháclàm thành của mình: đạo văn, đạo thơ, đạo nhạc”. Thế nhưng, cố gắng cập nhật của các nhà biên soạn từ điển dường như vẫn không theo kịp tốc độ phát sinh của các loại “đạo” trong thời buổi loạn sách báo, các loại hình xuất bản. 

“Đạo luận án” có thể xếp vào hàng “đại bợm”, sẵn sàng bê nguyên xi hàng chục trang viết của người khác. (Đa số các công trình này đều "xếp kho" sau khi "bảo vệ" xong nên rất ít khi bị phát hiện). “Đạo nhạc” ưa hành nghề ở phương xa, “cuỗm đồ” của người ngoại quốc về "lắp ghép" (Chỉ đến khi có người tình cờ nghe ca khúc ngoại quốc mới phát hiện ra. Mời đọc tại đây). “Đạo thơ” có khi là ý tứ, cảm xúc, một vài từ, vài câu, cho đến cả khổ thơ, bài thơ rồi ung dung đem in báo, dự thi, thậm chí là...đem tặng! (mời đọc "Lại một nghi án đạo thơ cần làm sáng tỏ-Trịnh Anh Đạt) “Đạo báo”, xào xáo tin tức diễn ra thường ngày ở nhiều cấp độ. “Đạo ý tưởng” tinh vi và rất khó bề kiểm soát...Thời buổi intetnet, báo mạng phát triển trở thành mảnh đất lý tưởng cho “đạo văn” hành hoành. Chỉ cần vài cái “nhấp chuột”, kẻ đạo văn đã biến sản phẩm trí tuệ của người khác thành của mình, không mất chút mồ hôi, công sức. Hai tiếng “đạo văn” trở thành nỗi ám ảnh của những người cầm bút sáng tạo. 

Người xưa thật tài tình, tinh tế khi dùng hình ảnh một người nhỏ nước dãi thèm muốn và cái liễn đựng thức ăn để làm nghĩa biểu đạt hành vi "đạo". Thực tế, hành vi trộm cắp dù là của cải vật chất hay sản phẩm trí tuệ đều có chung một điểm giống nhau: nhòm ngó, thèm thuồng và cuối cùng không cưỡng nổi ý đồ chiếm đoạt cái của người khác làm của mình. Bởi vậy, có thể nói trên đời có bao nhiêu loại trộm cắp, trong văn chương, học thuật có bấy nhiêu loại “đạo”. Người “đạo” một cách kín đáo, kẻ lại cực kỳ manh động. Có “đạo” thuộc hàng “đại bợm” (bê nguyên văn), có loại chỉ “ăn cắp vặt” (lấy từng đoạn, từng ý). “Đạo” theo kiểu “Đói ăn vụng, túng làm càn” có; đạo để “làm giàu” danh vị, mở “mày mở mặt” với thiên hạ cũng không ít. Điều đáng nói, phần lớn các vụ “trọng án” lại chỉ được “lật  tẩy” một cách tình cờ tựa như cách “phát lộ” một di chỉ khảo cổ vậy.

Ở các nước phát triển, tội đạo văn(tiếng Anh: plagiarism) có thể bị đuổi học, phạt tiền, truy tố, tiêu tan sự nghiệp. Có thể lấy ví dụ ở Mỹ: Với sinh viên đạo văn, nhẹ thì bị trừ điểm, đánh trượt, tạm đình chỉ việc học, nặng thì bị buộc thôi học, ghi vào hồ sơ lý lịch, học bạ như là một vi phạm nặng về đạo đức. Nếu đang làm việc sẽ bị giáng chức, nặng hơn là sa thải và khó có cơ hội tìm việc làm nơi khác. Tên tuổi người vi phạm sẽ bị thông báo rộng rãi trong giới học thuật, khiến cơ hội công bố các công trình nghiên cứu hầu như khép lại. Nếu gây hậu quả nghiêm trọng và bị kiện (ăn cắp công nghệ, sáng tạo) người vi phạm có thể sẽ bị xử theo tội danh hình sự. Với một sản phẩm sáng tạo, điều trước tiên người ta phải nhờ đến hệ thống dịch vụ kiểm tra để phát hiện hoặc giúp người cầm bút chuyên nghiệp tránh xa hai chữ “đạo văn”, dù vô tình hay cố ý.

Trông người lại ngẫm đến ta. Nạn “đạo văn” diễn ra tràn lan trong thời gian qua có một nguyên nhân không nhỏ đó là luật pháp không nghiêm, thiếu quy định cụ thể. Những trường hợp bị thu hồi văn bằng, giải thưởng hoặc kỷ luật, đuổi việc ở Việt Nam rất hãn hữu. Phần lớn người đạo văn (hoặc cơ quan báo chí đăng bài) chọn giải pháp im lặng, bao che người vi phạm. Nếu làm gắt thì đưa ra lời xin lỗi. Những trường hợp xin “nộp” lại tiền giải thưởng, nhuận bút, kèm lời xin lỗi tác giả coi như đã “lịch sự” lắm rồi! Trong tình hình nhộn nhạo, “khổ chủ” đành xem như “công lý” đã được “thực thi”. 

Dường như đạo văn thật dễ dàng và vô tội! Bởi thế, có kẻ học hàm, học vị tới PGS, TS, Hiệu phó một trường đại học vẫn còn đạo văn! (Xem tại đây) Trên báo chí thì có hẳn một “lực lượng” cầm bút trẻ, chuyên “dạo chơi” trên mạng, sục sạo vào các trang báo địa phương, nhìn ngó các trang Blog, FB cá nhân, thấy gì “ưng mắt” là “chôm” ngay tức khắc (xem tại đây). 

Có lẽ hành vi trộm cắp đầu tiên của con người đơn giản chỉ là miếng ăn, sau đó mới đến của cải vật chất; cuối cùng, và “cao cấp” hơn cả là ăn cắp trí tuệ! Tuy nhiên, xét bản chất hành vi thì ăn cắp trí tuệđáng phê phán và đáng hổ thẹn nhất. Bởi những người đạo vănđều có chữ, được học hành, giáo dục tử tế, đáng ra là lực lượng trí thức sáng tạo của đất nước. Vậy mà họ lại trộm cắp trí tuệ, giết chết văn chương, học thuật sáng tạo-học theo cái nghề thượng cổ vốn là vụng trộm miếng ăn, miếng uống của kẻ “bần cùng sinh đạo tặc”!

Tục ngữ có câu “Gái đĩ già mồm, kẻ trộm lắm gan”. Tuy mức độ manh động có khác nhau, nhưng có thể nói “gan” kẻ “đạo văn” to hơn gan kẻ trộm nhiều. Bởi xưa nay, có đạo chích, đại bợm nào sau khi đột nhập lại dám để lại tên tuổi, địa chỉ đàng hoàng như kẻ “đạo văn”? Dường như kẻ “đạo văn” không tự thấy mình phạm tội ăn cắp, và nhiều cơ quan báo chí cũng xem “trộm văn” là chuyện bình thường?

Nếu luật pháp vẫn nhân đạo, xã hội vẫn nương tay với thành phần lưu manh chữ nghĩa, chắc “thời” của hai chữ “đạo văn” vẫn sẽ còn dài dài...^[2]

                                                         Hoàng Tuấn Công

Chú thích: 

Bài này được viết theo “đơn đặt hàng” của Nhà báo Lâm Chí Công- báo Lao Động (số Xuân ẤT Mùi-Bắc miền Trung) nhưng do khuôn khổ có hạn nên HTC không thể đưa phần minh họa, chú thích sau bài viết. Tên bài viết in trên báo Lao Động được sửa lại là "Đạo Văn". 

Nhân đây xin được nói lời cảm ơn anh Thái Vũ (bên Mỹ) và anh Vũ Lương (Trung tâm từ điển học Vietlex) đã giúp tôi tư liệu hoàn thành bài viết này.

[1]-“Tìm về cội nguồn chữ Hán”-Lý Lạc Nghị-Jim Waters-NXB Thế giới-1997.

[2]-Chuyện đạo văn ngày nay có thể nói không bút nào ghi hết. Dưới đây, tôi chỉ xin kể một vài câu chuyện:

-Buổi chiều ngày mùng 1/6/2000, một người đàn ông ngoài 50 mươi tuổi, mắt đeo cặp kính cận đầy vẻ trí thức, gõ cửa bước vào phòng cha tôi (tại trụ sở Hội văn nghệ TH), câu đầu tiên ông nói sau mấy tiếng cười hề hề: “Một người ngu dốt như cháu cầm bút mà không ăn cắp của bác thì còn ăn cắp của ai ? !” Hóa ra ông là Nhà báo VT, phụ trách chuyên mục “Quê hương-Đất nước-Con người” của Đài PTTHTH! Ông đã chép toàn bộ bài viết của tác giả Hoàng Văn Đoài (tức cha tôi, Nhà nghiên cứu Hoàng Tuấn Phổ. Ông cụ lấy tên làng tôi Văn Đoài làm bút danh) viết từ những năm 70 thế kỷ trước, đem đi dự cuộc thi sáng tác về đề tài du lịch xứ Thanh. Không may cho ông, bài viết được giải cao, Ban tổ chức đăng trên báo Văn hóa thông tin TH. Khi được hỏi tại sao lại làm vậy, ông VT thật thà trả lời: “Cháu không biết đó là bài của bác, thấy bút danh lạ Hoàng Văn Đoài, cháu lại nghĩ ông ấy đã chết từ lâu rồi”(!) Điều đáng nói trước đó, trong nhiều tác phẩm phóng sự truyền hình, ông VT vẫn thường ăn cắp từng đoạn bài viết của cha tôi đưa vào lời bình, nhưng ông Cụ bỏ qua. Lần này, thấy tình hình có vẻ nghiêm trọng, ông VT quỳ xin cha tôi tha thứ, tự nguyện nộp lại tiền giải thưởng. Cha tôi không nhận và yêu cầu: “Ông thống kê tất cả những bài đã lấy của tôi, tôi sẽ đòi tiền ở những cơ quan Đài, Báo, Sở đã sử dụng, còn giải thưởng Sở Du lịch tặng ông, có tặng tôi đâu ?”Ông VT nói chỉ còn mấy năm công tác nữa là về hưu, nay xin được tha để “hạ cánh an toàn”, và “xin hứa không viết lách gì nữa, bác khỏi lo cháu tiếp tục ăn cắp của bác !” (Báo Văn hóa thông tin và Ban tuyên giáo TH cũng có lời giàn xếp, mong tác giả bỏ qua “sai sót” này) Cha tôi bỏ qua, nhưng về mặt đạo đức nghề nghiệp, cái án “đạo văn” vẫn treo trên đầu ông VT. 

Ngỡ rằng ông VT sẽ hổ thẹn bẻ bút để thiên hạ không ai nhìn thấy tên tuổi, mặt mũi mình nữa. Thế nhưng, sau khi về hưu, ông vẫn tiếp tục cộng tác với Đài qua những lời bình chắp vá và đầy rẫy sai lầm về kiến thức lịch sử. Mười năm sau (2010), dịp kỷ niệm 85 năm ngày Báo chí CMVN, người ta thấy nhà báo VT đạo mạo với mái tóc hoa râm và cặp kính cận uyên bác trong buổi giao lưu truyền hình trực tiếp tối thứ 6/18/6/2010, (hôm sau 19/6/2010 tiếp tục hiện diện trên trang nhất báo TH)! Trong buổi được vinh danh Nhà báo lão thành bậc thầy, ông VT cất lời ân cần dạy bảo lớp nhà báo trẻ và đàn em! 

-Năm 2007, Nhà viết kịch, Đạo diễn Vũ Hải đã đạo văn (từng đoạn dài) trong cuốn sách khảo cứu “Thắng cảnh Sầm Sơn” của cha tôi để đưa vào lời bình của vở diễn kỷ niệm 100 năm Sầm Sơn. Ngồi ở nhà xem qua ti-vi ông cha tôi giận run người vì thấy từng câu, từng đoạn trong cuốn sách của mình (trong đó có những phát hiện độc đáo về truyền thuyết đền Độc Cước và núi Trường Lệ) đang được biến thành lời bình thánh thót, với những lớp lang hoành tráng của ông Vũ Hải. Sau khi bị kiện, ông Vũ Hải có nhờ ông Mai Tư (khi ấy là Phó GĐ Sở Văn hóa thể thao và du lịch TH) đem đến 4 triệu đồng tạ lỗi với tác giả Hoàng Tuấn Phổ, nhưng cha tôi không chấp nhận. Vụ việc lằng nhằng rồi chìm vào quên lãng trong sự mệt mỏi của một Nhà nghiên cứu tuổi cao ở Việt Nam đi đòi quyền tác giả.

-Năm 2012, một P/v của Đài PTTH tỉnh lại đạo văn trong cuốn “Hát nhà trò Văn Trinh” của Hoàng Tuấn Phổ để đưa vào phần lời bình cho Phóng sự Tết, giới thiệu về Chiêu Văn vương Trần Nhật Duật và “Hát nhà trò Văn Trinh”. Tác giả Hoàng Tuấn Phổ đã phản ánh với BBT của Đài về việc này. Sự việc được xem như là một “sự cố không may”.

-Ông Lê Xuân Đức-người được mệnh danh là Chuyên gia số 1 về thơ Hồ Chủ tịch, với chừng 10 cuốn sách đã xuất bản. Ngoài việc phá hỏng nguyên tác thơ chữ Hán Hồ Chí Minh (“tự chế” sai bét phần nguyên văn chữ Hán), ông LXĐ đã đạo toàn bộ chú thích trong cuốn “Thơ chữ Hán Hồ Chí Minh-Chú thích và thư pháp” của GS Hoàng Tranh, Trung Quốc (NXB Chính trị Quốc gia) để đưa vào hai cuốn sách “Nhật ký trọng tù và lời bình”và “Đi tìm xuất xứ thơ Hồ Chí Minh” (trong đó, cuốn thứ hai được trao giải thưởng của Hội Nhà văn Việt Nam năm 2013). Chúng tôi đã có loạt bài viết về hai cuốn sách này của ông đăng trên Tuấn Công thư phòng. Tuy nhiên, ông LXĐ không lấy đó làm hổ thẹn, nên Xuân Ất Mùi 2015 (như bao Xuân trước) ông vẫn xuất hiện trên trang đầu các báo với những bài bình thơ chúc Tết của Bác Hồ. Cuối năm Ất Mùi, ông Lê Xuân Đức về Thanh Hóa dự Hội thảo về Nhà thơ Minh Hiệu, thông qua ông Đào Phụng (Chi hội trưởng Chi hội văn nghệ dân gian Việt Nam tại TH) ông Lê Xuân Đức dọa sẽ kiện tôi (Hoàng Tuấn Công). Tôi và độc giả mong chờ ông kiện để được giải thích tại sao khi thực hiện phần nguyên văn chữ Hán thơ Hồ Chí Minh chữ “tác” lại thành chữ “tộ” nhiều đến vậy, và tại sao “đi tìm xuất xứ thơ” của ông lại giống “chú thích” của GS Hoàng Tranh từng câu, từng chữ như thế?

 -Cuối năm 2014, chỉ trong vòng 5 ngày (từ 27/10-2/11, phóng viên của 3 báo Gia đình.net; báo Giáo dục Việt Nam; báo Đại đoàn kết đã “đột nhập” Tuấn Công Thư phòngăn cắp 3 bài phê bình từ điển của Hoàng Tuấn Công đem về xào xáo hoặc để nguyên văn đăng lại. Sau khi tôi lên tiếng thì tất cả phóng viên và bản báo đều đưa ra lời xin lỗi, lý do này, lý do kia...vô cùng thành khẩn. Những người có trách nhiệm ở các báo cũng gọi điện, thư từ xin tôi lượng thứ. Trước sự thành khẩn đến đáng thương, lại ngẫm câu “Vô phúc đáo tụng đình, tụng đình rình vô phúc”, nên tôi đành bỏ qua.

Trên đây chỉ là một vài ví dụ HTC nhắc lại để minh họa cho muôn vàn câu chuyện đạo văn đã và đang diễn ra hàng ngày hàng giờ.